?bn-i Haldun, ?slam dünyas?n?n din ve toplum problemleri üzerinde duran, onlar? sosyolojik de?erlendirmeye tabi tutan dü?ünürlerin ba??nda gelir. 1332–1406 y?llar? aras?nda Endülüs’te ya?am??, Hadramutlu (H?d?rmutlu) Tunus’lu bir Arap ailesine mensup tarihçi, sosyolog ve filozoftur.

E?itimini Tunus ve Fas medreselerinde ilahiyat, f?k?h, mant?k, edebiyat ve matematik ö?renerek tamamlam??, genç ya??nda siyasi ve idari hayata at?lm??t?r. Bilim ve siyaset aras?nda gidip gelen hayat?, çe?itli ülkelerde birbirinden farkl? görevler üstlenmesi, farkl? toplumsal yap? ve kültürlere sahip insan gruplar?n? tan?mas?, görü?lerini gözlem ve tecrübelerine dayand?rmas?n?, kendi dönemine göre bir hayli ileri sosyolojik de?erlendirmeler yapmas?n? sa?lam??t?r.

?u halde ?bn-i Haldun’un eserleri ve görü?lerinin temel dayana??, onun keskin, iyi bir gözlemci olmas? ve farkl? görev, ülke, toplum ve kültür tecrübeleridir.

Bu yaz?mda ?bn-i Haldun'un Toplum ve Devlet ?li?kisi ile Toplum ve Organizma ba?l?klar?yla ifade etti?i görü?lerine ?öyle bir göz atmak istedim. 

Toplum ve Devlet ?li?kisi: ?bn-i Haldun bugünkü sosyolojik bilgilere uygun olarak toplum ve devleti birbirinden ayr? varl?klar olarak ele al?r. O’na göre toplum, insanlar?n birbirine muhtaç olmas? gibi, do?al bir zorunluluktan do?du?u halde, devlet, bireyi, di?er bireylerin sald?r? ve zulmünden korumak için kurulmu?tur. Ki?inin silahlar? onu yabani hayvanlara kar?? koruyabilir. Fakat o, di?er insanlar ayn? silaha sahipse, onlara kar?? kendini nas?l koruyacakt?r?

Bu durumda toplum düzenini sa?layan hükümlere ve yasalara ihtiyaç vard?r. ?nsan için hem di?er insanlar?n özgürlüklerini ve haklar?n? koruyan bir kurumun varl???, hem de onun kurallar?na uymak, bir zorunluluktur. ?bn-i Haldun’a göre; toplu halde ya?ayan ar? ve çekirgelerde hükmetme ve emre uyma özelli?i görülürse de, bu tamamen bir iç güdünün eseridir. ?nsanlardaki ise akl?n ve kendi siyasi kabiliyetlerinin bir sonucudur.

Toplum ve Organizma: ?bn-i Haldun, toplumlar?n da, insanlar gibi, do?up, geli?ip (büyüyüp), yok olduklar?n? savunmaktad?r. Bu görü?, onun “tav?rlar teorisi”ne dayanmaktad?r. Ayn? toplum içinde hadari ve bedeviler aras?nda nas?l devaml? bir mücadele varsa, toplumlar aras?nda da egemenlik mücadelesi vard?r. Bu mücadelede bir toplum ya da kavim, di?er bir toplum ya da kavime kar?? üstünlük sa?lad???nda, üstün olan toplumun egemenli?i ba?lar.

Böyle bir toplumun do?mas?ndan sonra ba?layan süreç içinde toplumlar be? tav?r a?amas?ndan geçer. ?lk tav?r zafer tavr?d?r. ?kinci olarak mutlakiyet (otorite) tavr? gelir. Bunu üçüncü olarak refah ve dördüncü olarak bar?? tavr? takip eder. Sonuncu tav?r olan israf?n ard?ndan toplum çöker.

Her toplum, zorunlu olarak bu be? tavr? ya?ar. Bu tav?rlar?n sonunda toplumlar?n çökmesi, insan iradesiyle engellenemez. Çünkü çökme, çe?itli sosyal sebeplerden kaynaklan?r. Ekonomik refah, israf?n artmas?, manevi-kültürel ö?elere önem verilmemesi ve toplumun temel dayana??n? olu?turan asabiyetin bozulmas? vb. sebepler, bu sonucun ortaya ç?kmas?nda büyük rol oynar.

Kitaplar?nda yukar?daki bilgilerin daha da fazlas?n? okuyabilece?iniz ve sadece bir özetine yer verdi?im bu saptamalar? ?bn-i Haldun, yüzy?llar önce yapm?? ama sanki bugünleri i?aret etmi?. Ne dersiniz ?

Sahaflarda bulabilirsiniz... 

Nota ve T?n?yla... 

macit.soydan@gmail.com